Η ιδεολογία της εκπαίδευσης

 Roland Meighan

(μετάφραση: Κώστας Θεριανός)

(α) Θεωρία της γνώσης

Η γνώση μπορεί να είναι προσανατολισμένη στο παρελθόν, το παρόν ή το μέλλον. Στην πρώτη περίπτωση, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη διάκριση των γνωστικών αντικειμένων όπως μας έχουν κληροδοτηθεί από τους προγόνους μας. Στη δεύτερη, αναγνωρίζεται η ανάγκη διεπιστημονική προσέγγισης σύγχρονων θεμάτων όπως η μόλυνση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι υπολογιστές, η τρομοκρατία και η εκπαίδευση. Η τρίτη άποψη θεωρεί ότι είναι ανάγκη να αποκτήσουν οι μαθητές την ικανότητα του πως να μαθαίνουν, ώστε να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας όπου η γνώση διαρκώς επεκτείνεται και αλλάζει. Να αποκτήσουν εμπιστοσύνη στις δυνατότητες τους να χρησιμοποιούν τις δεξιότητες τους σε κάθε κατάσταση που θα πρέπει να ανακαλύπτουν κάτι μόνοι τους. 

(β) Θεωρία της μάθησης

Η μάθηση μπορεί να αντιμετωπισθεί ως:

• ομαδική δραστηριότητα που είναι καλύτερα οργανωμένη σε μεγάλες ομάδες των τριάντα ή περισσότερων μαθητών.
• δραστηριότητα καλύτερη οργανωμένη σε μικρές ομάδες όχι πάνω από δώδεκα μαθητές.
• ατομική δραστηριότητα.

Μπορεί να αντιμετωπισθεί ως: 

• ανταγωνιστική δραστηριότητα, όπου ο ένας μαθητής μαθαίνει εναντίον του άλλου.
• συνεργατική δραστηριότητα, όπου οι μαθητές προσπαθούν να μάθουν συνεργαζόμενοι.
• προσωπική ανάπτυξη.

Η μάθηση μπορεί να θεωρηθεί ως:

• δραστηριότητα κινητοποιούμενη από φόβο για μικρούς βαθμούς επικρίσεις και τιμωρίες.
• χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συνείδησης.

Η μάθηση επιτυγχάνεται μέσω της ακοής και άλλων παραστατικών τρόπων ή με ενεργή συμμετοχή. Τα επιθυμητά αποτελέσματα της εκπαίδευσης μπορεί να είναι η πίστη, η μνήμη, η κριτική σκέψη ή δεξιότητες πρόσληψης.

Όλοι οι μαθητές που φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση του Ηνωμένου Βασιλείου βιώνουν όλα αυτά τα αρνητικά χαρακτηριστικά: μάθηση σε μεγάλες ομάδες, ανταγωνισμός για βαθμούς, μετωπική διδασκαλία που μοιάζει με κατήχηση. 

(γ) Θεωρία της διδασκαλίας   

Η διδασκαλία μπορεί να θεωρηθεί ως:

-διαδικασία μετάδοσης οδηγιών.

-διευκόλυνση της μάθησης μέσα από την οργάνωση μαθησιακών καταστάσεων.

-αυτοδιδασκαλία.

Σε κάθε περίπτωση, ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι διαφορετικός. Μπορεί να παρέχει οδηγίες στους μαθητές για συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο, να οργανώνει μαθησιακές εμπειρίες χρησιμοποιώντας την τεχνολογία γι’ αυτό. Μπορεί να είναι εκπαιδευτικός σύμβουλος που θα υποστηρίζει το μαθητή κατά τη διάρκεια της μάθησης. Σε αυτή την περίπτωση, ο εκπαιδευτικός λειτουργεί ως γονιός αφού αυτό φαίνεται ότι είναι η μέθοδος που χρησιμοποιούν οι γονείς για να μάθουν τα παιδιά τους να μιλούν. Η δραστηριότητα του εκπαιδευτικού μπορεί να παράγει προϊόντα ή διαδικασίες, τα οποία στην πρώτη περίπτωση απαιτούν οι μαθητές να δίνουν τις σωστές ή απαιτούμενες απαντήσεις και στη δεύτερη να αναπτύσσουν στρατηγικές σκέψης. Μέχρι στιγμής οι μαθητές που έχουν ολοκληρώσει τα χρόνια της υποχρεωτικής τους εκπαίδευσης στο Ηνωμένο Βασίλειο έμαθαν να θεωρούν τη διδασκαλία ως παροχή οδηγιών που τους βοηθά να απαντούν στις ερωτήσεις των tests.  

(δ) Θεωρία για τους γονείς

Ο ρόλος των γονιών μπορεί να αντιμετωπισθεί με διαφορετικούς τρόπους. Οι γονείς μπορεί να θεωρούνται πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπισθεί από τους επαγγελματικά καταρτισμένους εκπαιδευτικούς. Μπορεί να θεωρούνται πελάτες του εκπαιδευτικού συστήματος που θα ελέγχουν τους ιδιότροπους εκπαιδευτικούς για την ποιότητα των υπηρεσιών τους. Από άλλη οπτική γωνία, οι γονείς μπορεί να είναι βοηθοί του εκπαιδευτικού. Μπορεί να ειδωθούν ως συνεργάτες εκπαιδευτικού στη διαμόρφωση ενός αναλυτικού προγράμματος. Στην σπανιότερη εκδοχή, οι γονείς μπορεί να είναι οι πρώτοι εκπαιδευτές του παιδιού σε συνεργασία, αν προκύψει ανάγκη,  με επαγγελματίες εκπαιδευτικούς.

Η θεώρηση των γονιών ως πρόβλημα ήταν κυρίαρχη όταν θεσμοθετήθηκε η μαζική εκπαίδευση. Τότε οι περισσότεροι γονείς ήταν είναι αναλφάβητοι, χωρίς εμπειρία του σχολείου και γι’ αυτό την εκπαίδευση των παιδιών έπρεπε να αναλάβουν επαγγελματίες εκπαιδευτικοί. Με την πάροδο του χρόνου, η εξέλιξη της κοινωνίας διαμόρφωσε το πεδίο για την εμφάνιση και των άλλων ρόλων που μπορούν να παίξουν οι γονείς στην εκπαίδευση των παιδιών τους.

(ε) Θεωρία των πηγών

Πηγές μάθησης μπορεί να είναι οι εκπαιδευτικοί, τα βιβλία, η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, τα φιλμ, τα περιοδικά, οι εφημερίδες, οι άλλοι άνθρωποι, διάφοροι τόποι και εμπειρίες. Όπου τα βιβλία αντιμετωπίζονται ως κυρίαρχο μέσο διδασκαλίας, πρέπει να υπάρχουν σχολικές βιβλιοθήκες, ίσως και βιβλιοθήκες μέσα στην τάξη και αποθήκες βιβλίων κατά γνωστικό αντικείμενο. Αν τα πολυμέσα είναι οι κυρίαρχες πηγές μάθησης τότε πρέπει να αναπτυχθούν τέτοια κέντρα στα σχολεία. Αν οι άνθρωποι και οι τόποι θεωρηθούν ως πρωταρχικές πηγές μάθησης τότε όλο το περιβάλλον μέσα και έξω από το σχολείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία.

Οι πηγές πρέπει να είναι διαθέσιμες στους μαθητές σε διάφορα επίπεδα πρόσβασης. Ίσως υπάρχουν περιορισμοί στην πρόσβαση, μόνο για τον εκπαιδευτικό ή μόνο για το ένα φύλο ή από μια ηλικιακή ομάδα ή μόνο από αυτούς που είναι μαθητές του σχολείου. Για παράδειγμα, το κίνημα της κοινοτικής εκπαίδευσης θεωρεί ότι όλα τα μέλη της κοινότητας πρέπει να έχουν πρόσβαση στις πηγές μάθησης που διαθέτει το σχολείο. 

(στ) Θεωρία της τοποθεσίας της μάθησης

Η μάθηση μπορεί να γίνεται σε συγκεκριμένο κτήριο, το οποίο μπορεί να είναι σχολείο, κολέγιο ή πανεπιστήμιο. Εναλλακτικά, η εκπαίδευση μπορεί να γίνει οπουδήποτε, όπως συμβαίνει στα Σχολεία του Δρόμου που έχουν δοκιμασθεί στις Η.Π.Α. (το Parkway Project στη Φιλαδέλφεια). Η μάθηση μπορεί, επίσης, να οργανώνεται στο σπίτι όπως η περίπτωση του Open University  ή των οικογενειών του Education Otherwise. Στη Νέα Υόρκη, το πρόγραμμα Η Πόλη ως Σχολείο (City as School) υλοποιείται σε χώρους εργασίας και η εμπλοκή του εκπαιδευόμενου σε εργασιακές εμπειρίες αποτελεί τον πυρήνα του αναλυτικού προγράμματος.      

(ζ) Θεωρία της οργάνωσης

Η οργάνωση του σχολείου μπορεί να θεωρηθεί έργο του διευθυντή. Μπορεί να θεωρηθεί ευθύνη ομάδας μάνατζερ ή να αποτελεί έργο του προσωπικού του σχολείου. Μερικές φορές είναι ευθύνη ολόκληρης της κοινότητας των ανθρώπων που μαθαίνουν στο σχολείο. Πολύ σπάνια, θεωρείται ότι είναι έργο ολόκληρης της κοινότητας που βρίσκεται το σχολείο, συμπεριλαμβανομένων των γονιών, των εργοδοτών, των εργαζομένων ακόμη και των ανθρώπων που καθαρίζουν το σχολείο. Επίσης, μια κυβερνητική επιτροπή μπορεί να είναι η υπεύθυνη ομάδα. Εναλλακτικά, βάση της οργάνωσης του σχολείου μπορεί να είναι ένα συμβόλαιο ανάμεσα σε αυτούς που μαθαίνουν, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, το οποίο θα είναι διαρκώς ανοικτό σε διαπραγμάτευση και τροποποίηση.

Το ποιος έχει την ευθύνη για την οργάνωση του σχολείου καθορίζει τις επιμέρους αποφάσεις όπως η οργάνωση του χρόνου, το αναλυτικό πρόγραμμα, οι κανόνες της σχολικής ζωής. Αποτελεί ειρωνεία αυτό που συμβαίνει  σε δημοκρατικές κοινωνίες, όπου απαιτείται από τα σχολεία η αναπαραγωγή ενός άκαμπτου μοντέλου οργάνωσης της εκπαίδευσης, το οποίο είναι το ίδιο με αυτό των ολοκληρωτικών και θρησκευτικά φανατικών χωρών. Την ίδια στιγμή αγνοούνται πλήρως μορφές πιο δημοκρατικής οργάνωσης που έχουν αναπτυχθεί από το 1870. Η οργάνωση των σχολείων είναι αναχρονιστική. Όμως, τα σχολεία που προσπάθησαν να αναπτύξουν άλλες οργανωτικές δομές υφιστάθηκαν «δίκες» από εφημερίδες που έκαναν φθηνή δημοσιογραφία.  

(η) Θεωρία της αξιολόγησης

Οι απόψεις για το ποιος είναι το καταλληλότερο πρόσωπο να αξιολογήσει το σχολείο ποικίλουν από τον εξωτερικό εξεταστή, την εξεταστική επιτροπή, τους εκπαιδευτικούς, μία ομάδα μαθητών, τους εργοδότες. Το τι πρέπει να αξιολογείται υπόκειται επίσης σε διαφορετικές ερμηνείες. Για μερικούς, το σχολείο πρέπει να αξιολογείται ως προς την ποιότητα των μαθησιακών εμπειριών που προσφέρει. Για άλλους, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να αξιολογούνται ως προς την αποτελεσματικότητα τους να παρέχουν οδηγίες στους μαθητές. Άλλοι θεωρούν ότι οι εργοδότες πρέπει να αξιολογούν το σχολείο με κριτήριο αν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της επαγγελματικής δομής της κοινωνίας. Ο σκοπός που έχει ο καθένας στο μυαλό του είναι διαφορετικός. Η αξιολόγηση μπορεί να είναι

• διαγνωστική, η οποία θα έχει ως σκοπό τη βοήθεια του μαθητή.
• επιλεκτική, η οποία χρησιμοποιείται για να κατατάξει τους μαθητές σε θέσεις εργασίας ή σε πανεπιστημιακές σχολές.

Η αξιολόγηση μπορεί να εστιάζεται στην επίδοση σε γραπτές εξετάσεις ή πρακτικές δεξιότητες, το διάλογο, δεξιότητες της συζήτησης, τη διαδικασία της μάθησης, προσαρμογής, επανεξέτασης και σκέψης ή σε μνημονικά τεστ. Ο τύπος αξιολόγησης μπορεί να ποικίλει από αναφορές, ντοσιέ και φακέλους αξιολόγησης, πτυχία μέχρι και αναφορές αυτο-αξιολόγησης. Τα σχολεία σήμερα περιορίζονται στην πιο αυστηρή και άκαμπτη μορφή αξιολόγησης: την εξωτερική αξιολόγηση σε γραπτά tests.

Το ποια θεωρία αξιολόγησης κυριαρχεί έχει τεράστια ψυχολογική, εκπαιδευτική και οικονομική σημασία. Η Σουηδία κατάργησε τις εξωτερικές εξετάσεις των σχολείων πριν από τριανταπέντε χρόνια και εξοικονόμησε πολλά χρήματα καταργώντας τις ακριβές επιτροπές εξετάσεων. Από την στιγμή που αυτά τα χρήματα επενδύθηκαν στον εξοπλισμό των σχολείων με εποπτικά μέσα, το εκπαιδευτικό σύστημα βελτιώθηκε σημαντικά. 

(θ) Θεωρία των στόχων  

Η κοινωνία για την οποία η εκπαίδευση θεωρείται ότι προετοιμάζει μαθητές μπορεί να χαρακτηρισθεί με διαφορετικούς τρόπους. Μπορεί να είναι κοινωνία ανισοτήτων, όπου οι μαθητές τοποθετούνται σε επαγγέλματα με τη γέννηση τους ή πελατειακά. Μπορεί να είναι κοινωνία όπου υπάρχει κοινωνική κινητικότητα της μειοψηφίας με κριτήριο τον ανταγωνισμό και την επιλογή. Άλλες κοινωνίες δίνουν βαρύτητα στην ισότητα. 

Η εκπαίδευση θα μπορούσε να στοχεύει στην:

• Προετοιμασία για ζωή πέρα από τις προδιαγραφές κάποιας θρησκείας.
• Προετοιμασία για προσωπική αυτονομία και ανάπτυξη.
• Παραγωγή ανθρώπων που θα μπορούν να υπηρετήσουν τις ανάγκες της οικονομίας.
• Προετοιμασία για να περνούν οι άνθρωποι τον ελεύθερο τους χρόνο δημιουργικά.
• Προετοιμασία ανθρώπων που θα είναι ενεργοί πολίτες.
• Προετοιμασία ανθρώπων για να είναι καταναλωτές.
• Προετοιμασία ανθρώπων που θα προσαρμοσθούν στην υπάρχουσα κοινωνία.
• Προετοιμασία ανθρώπων που θα αλλάξουν την κοινωνία.
• Προετοιμασία πολιτών που θα είναι ικανοί να προσαρμοσθούν στις αλλαγές ενός αβέβαιου μέλλοντος.
• Προετοιμασία ανθρώπων που θα υπηρετούν το κράτος χωρίς αντιρρήσεις.
• Προετοιμασία ανθρώπων για να ζήσουν στη διεθνή κοινωνία.

Σύμφωνα με το σε ποιους από τους παραπάνω στόχους δίνει προτεραιότητα μια χώρα και ποιους αποκλείει μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε φασιστική, φονταμενταλιστική, εθνικιστική, δημοκρατική, ολοκληρωτική, κομμουνιστική, καπιταλιστική.

     

Από το βιβλίο του Roland Meighan, Ευέλικτο Σχολείο (μτφρ. Κ. Θεριανός), εκδόσεις Σπηλιώτη, Αθήνα 2002.