Μιά πρώτη διαφοροποίηση μεταξύ Παπαδιαμάντη και Μακράκη πού με έμφαση επισημαίνεται από το Σκιαθίτη μας είναι η απόσταση πού χωρίζει το μακρακισμό από το φιλοκαλικό κίνημα αναγέννησης της Ορθοδοξίας στο 18ο-19ο αι. γνωστό με τη μειωτική επωνυμία "Κολλυβάδες", πού αναφάνηκε στο Άγιον Όρος με ηγήτορα τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη και συνίστατο στην αναβίωση της ορθόδοξης πατερικής παράδοσης με επίκεντρο τη μελέτη της "Φιλοκαλίας" και ορατό αναγνωριστικό σημείο τη συχνή συμμετοχή των πιστών στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας.
Οι αντίπαλοι της φιλοκαλικής αγιορετικής κίνησης κατασυκοφάντησαν τούς πρωτεργάτες αυτής της πρωτοβουλίας κάνοντας καταχρηση της συνήθειας να τηρείται πιστα η λατρευτική παράδοση της Ορθοδοξίας και να μη τελούνται μνημόσυνα την Κυριακή, ημέρα ανάστασης, παρά μόνο το Σάββατο, ημέρα μνήμης των νεκρών και προσφοράς κολλύβων στο ναό. Έτσι επινοήθηκε το περιπαικτικό παρωνύμιο "Κολλυβάδες" από τη δήθεν νομιζόμενη τυπολατρική προσκόλληση στα "κόλλυβα", ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για ρωμαλέο εκκλησιαστικό κίνημα ανακαινίσης με βάση τη "Φιλοκαλία" των νηπτικών πατέρων της μυστικής θεολογίας της Ορθοδοξίας. Καταλοιπα των καταδιωγμένων "Κολλυβάδων" βρήκαν καταφύγιο στη Σκιάθο, πού κατα μία εύστοχη παρατήρηση τού Τακη Παπατσώνη1 είναι η σκιά τού Άθωνα (Σκιάθος: Σκιά τού Άθως: Σκι-Άθως).
Έτσι ο Παπαδιαμάντης τρέφεται από την ορθόδοξη παράδοση στη φιλοκαλική της εκδοχή με την οποία κρίνει, συγκρίνει και κατακρίνει το μακρακισμό. Απέναντι στον δυτικό, προτεσταντικό και ευσεβιστικό Μακράκη2 ορθώνεται ο ανατολικός, ορθόδοξος και φιλοκαλικός Παπαδιαμάντης. Ιδιαιτέρως αποκαλυπτικός είναι ο κοσμοκαλόγερός μας στη νεκρολογία του συντοπίτη του ιερομονάχου πατρός Διονυσίου τον οποίο διαφοροποιεί από τον μακρακισμό πού τον τοποθετεί στον ησυχασμό των φιλοκαλικών της Ορθοδοξίας. Μάλιστα υπογραμμίζει ο άγιός μας για τούς Κολλυβάδες ότι "το σκωπτικόν επίθετον αναξίως εδόθη αυτοίς υπό φθονερών τού μοναστικού βίου απτηνων"3 και σημειώνει επιπροσθέτως ότι "εκ των Κολλυβάδων ήσαν εκ των παλαιών λογίων πατέρων ο Κορίνθου Μακάριος, ο Νοταράς, άγιος τιμώμενος, Αθανάσιος ο Πάριος και Νικόδημος ο πολυγραφώτατος, ο Κύριλλος, ο Ηλίας, ο Αρσένιος και άλλοι ενάρετοι πατέρες"4.
Σε άλλη συνάφεια δηλώνει ρητα ότι ο Μακράκης επιχείρησε να απομιμηθεί τα "κολλυβάδικα" έθιμα για την συχνή θεία μεταληψη, αλλά χωρίς καμιά επιτυχία, διότι επρόκειτο για ξηρό τυπολατρικό, επιδερμικό μιμητισμό: "ο εν λόγω διδάσκαλος "Μακράκης", αυτός μάλλον είχεν ακολουθήσει τινά των παλαιών εθίμων μοναστικής τινός κοινότητος, λίαν αρχαιοπρεπούς, εις την οποίαν ανήκον οι ασκηταί ούτοι. Ούτω συνέπεσαν εν μέρει εις τας δοξασίας"5. Εξηγεί την μακρακική αποτυχία στην απομίμηση τού φιλοκαλικού ανανεωτικού κινήματος με τον ακόλουθο τρόπο: "Παρά των Κολλυβάδων τούτων ηθέλησε και ο κ. Μακράκης να μιμηθή τινά έθιμα, ως το της συχνής μεταλήψεως και άλλα, και απέτυχεν, ως εικός. Διότι δεν εδόθη εις κοσμικούς ανθρώπους να μιμώνται τα έθιμα των ασκητικών εκείνων ανδρών, των εν αμεμπτω πολιτεία διαγόντων, ουδ' έξεστιν εις τούς εν τη τύρβη τού κόσμου βιούντας να παραδώσει τα σεμνά και υψηλά εκείνα πράγματα"6.
Για τον Σκιαθίτη διηγηματογράφο ο Σίφνιος λόγιος φέρεται σαν προτεστάντης κι όχι ως ορθόδοξος. Παρόλα τα καλά πού τού αναγνωρίζει τόσο στις προθέσεις όσο και στο ήθος, ωστόσο με τρόπο ανυποχώρητο ο Παπαδιαμάντης μέμφεται τον Μακράκη για προτεσταντισμό7 και μάλιστα κατ' επανάληψη στα έργα του. Ο κοσμοκαλόγερος της λογοτεχνίας μας απορρίπτει τον μακρακισμό με την οργίλη αποστροφή: "Τί καινοτομίαι, τί ξενισμοί, τί λεσχηνείαι είναι αυτα; Προτεστάνται είμεθα υμείς εδώ;"8.
Στην επιστολογραφία του μάλιστα ο Παπαδιαμάντης γίνεται σαφέστερος και δριμύτερος: "Η ουσία τού προτεσταντισμού δεν έγκειται τόσον εν τη μη τιμή των εικόνων και των λειψάνων, όσον εν τη απορρίψει τού κύρους των Οικουμενικών Συνόδων, των Πατέρων και της παραδόσεως, εν τη απολύτω ελευθερία του ερμηνεύειν έκαστον τας Γραφάς, όπως αν αυτώ αρέσκη. Τούτο δε ακριβώς πράττει και ο κ. Μακράκης, όστις περιέρχεται τας πόλεις και τα χωρία ερμηνεύων κατα την ιδίαν αυτού φαντασίαν τας Ιεράς Γραφάς, άνευ κύρους, άνευ αδείας και εγκρίσεως εκκλησιαστικής"9.
Η απτή και ορατή διαφοροποίηση τού ορθοδόξου και τού προτεσταντικού στοιχείου εντοπίζεται στην οριοθέτηση τού κοινωνικού και τού ατομικού παράγοντα. Ο προτεσταντισμός είναι ένας θρησκευτικός ατομικισμός, όπου το άτομο έχει απόλυτη προτεραιότητα, προηγείται ο ιδιώτης πιστός και όλος ο βίος εξατομικεύεται. Αντιθέτως στην Ορθοδοξία πρυτανεύουν το κοινωνικό, το κοινοτικό και το κοινοβιακό στοιχείο. Η εκκλησία κατανοείται ως σώμα Χριστού και όχι ως σωματείο χριστιανών. Η καταστατική πράξη της εκκλησίας, η θεία ευχαριστία, λέγεται και είναι "θεία κοινωνία", γι' αυτό ήδη στην πρωτοχριστιανική παράδοση διακηρυσσόταν η πεποίθηση: "unus christianus, nullus christianus", δηλαδή "ένας χριστιανός ίσον κανένας χριστιανός".
Τέτοια ακριβώς ορθόδοξη εκκλησιαστική αυτοσυνειδησία αντιτάσσει ο Παπαδιαμάντης στον Μακράκη, τον οποίο έχει κατηγορήσει για προτεσταντική κακοδοξία, και οριοθετεί την δική του εκκλησιαστική ορθοδοξία με τον ακόλουθο τρόπο: "Εγώ είμαι τέκνον γνήσιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκπροσωπούμενης υπό των επισκόπων της. Εάν δε τυχόν πολλοί τούτων είναι αμαρτωλοί, αρμοδία να κρίνη είναι μόνον η Εκκλησία, και μόνον το άπειρον έλεος τού Θεού ημείς πρέπει να επικαλώμεθα. Το κύρος και την ενότητα της Εκκλησίας ημείς δεν τα συγχέομεν με τας αμαρτίας των προσώπων, καθώς οι παρασυνάγωγοι σεις"10.
Για τον Παπαδιαμάντη η εκκλησία είναι Σώμα Χριστού, ενώ για τον Μακράκη αυτό πού προέχει και μέλλει να σώσει τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα, τον χριστιανισμό και τον ελληνισμό μαζί, είναι ένα σωματείο χριστιανών, γι' αυτό άλλωστε ο ίδιος διά βίου προέβαινε στην ίδρυση πολλών και αλλεπάλληλων σωματείων θρησκευτικού ή πολιτικού προσανατολισμού11.
Με αυτόν τον τρόπο όμως η εκκλησία διαφθείρεται: στο Σώμα Χριστού καταντά σωματείο χριστιανών. Έτσι καταργείται η εκκλησιαστικότητα και αναφύεται η παραεκκλησιαστικότητα. Η σχέση της εκκλησίας με την παραεκκλησιαστική θρησκευτική οργάνωση είναι ευθέως ανάλογη με την σχέση τού κράτους και τού παρακράτους, της παιδείας και της παραπαιδείας, της οικονομίας και της παραοικονομίας, τού σώματος και τού σωματείου, της ορθοδοξίας και της ετεροδοξίας, τού φιλοκαλικού ησυχασμού και τού προτεσταντικού ευσεβισμού, δηλαδή της εκκλησιαστικότητας και της θρησκευτικότητας.
Η συγκεκριμένη διαφορά εντοπίζεται στην προτεραιότητα: ποιός προηγείται; ο Χριστός ή ο χριστιανός, η εκκλησία ή το άτομο; το σώμα ή το σωματείο; το Σώμα τού Χριστού ή το σωματείο των χριστιανών; η εκκλησιαστικότητα ή η θρησκευτικότητα; Με την γλώσσα τού Παπαδιαμάντη λοιπόν: "Ποίος Μητροπολίτης, ποία Σύνοδος, δύναται ποτέ ν' αναγνωρίση τον κ. Μακράκην ως ορθόδοξον, εάν ούτος δεν προσέλθη απλώς και καθαρώς, εν ταπεινώσει, άνευ σοφισμάτων και άνευ υστεροβουλίας, εάν δεν προσπέση εις την Εκκλησίαν να είπη το ήμαρτον, ν' αποπτύση το τρισύνθετον και πάσαν άλλην κακοδοξίαν, και να είπη ότι μετανοεί ειλικρινώς; Ως ίσος πρός ίσην τολμά να διαπραγματεύεται πρός την Εκκλησίαν, ή έτι θρασύτερον, ως θεραπαίνιδα θέλει να την μεταχειρισθή ο αγχίστροφος διαλεκτικός, ο πολύπλαγκτος αγορητής, αξιών, ίνα η Εκκλησία αυτή και όχι ο Μακράκης ομολογήση ότι έσφαλε να τον αποκηρύξη: Οίον εξαίσιον πτώμα! Οίος κρημνός! Εν όμως λησμονεί ο πολύστροφος λογοκόπος, το ότι οι Άρειοι και οι Απολλινάριοι και οι Ωριγένεις ήσαν πολύ αυτού ευφραδέστεροι και λογιώτεροι και επιφανέστεροι... Αλλ' εις την περίπτωσιν αυτην άτακτος είναι ο κ. Μακράκης, όστις δεν πείθεται εις την Εκκλησίαν"12.
Με τέτοια εκκλησιολογική λογική ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας ο Σκιαθίτης άγιος τού αιώνα μας γράφει για τον Σίφνιο "Σωκράτη τού 19ου αιώνα" τα εξής: "πάς χριστιανός οφείλει να πειθαρχή εις τούς ορατούς αντιπροσώπους της Εκκλησίας, είτε αμαρτωλοί είναι ούτοι είτε άγιοι, και να μη πλησιάζη εις τον Μακράκη. Άλλως, θά ήτον αναρχία και τίποτε άλλο"13. Σε άλλη πάλι συνάφεια διαδηλώνει τις απόψεις του με εμφαντικότερο τρόπο: "Το βήμα της εκκλησίας δεν είναι, όπως το βήμα το δικανικόν, το βήμα το πολιτικόν, όπου υπάρχουν ρήτορες και αντιρρήτορες... Το εκκλησιαστικό βήμα -ο άμβων- είναι αυστηρόν, αποκλειστικόν, αυθεντικόν. Εις μόνος ομιλεί. Υποτίθεται, ότι λέγει, όχι διδόμενα, αλλά συμπεράσματα, παραδεδεγμένα, αναμφισβήτητα, δόγματα. Δεν επιτρέπονται εκεί αι αυτοσχέδιοι ανοησίαι. Διά τούτο ο εις εκείνος πρέπει να είναι χρισμένος από την εκκλησίαν οφείλει να είναι το στόμα της εκκλησίας, επειδή συζήτησις δεν επιτρέπεται, ούτε δευτερολογία, ούτε διακοπή. Ανάγκη άρα να είναι κληρικός"14.
Το φάντασμα τού Μακράκη και η σκιά τού Παπαδιαμάντη μέλλουν να παραμένουν διαρκώς μαζί μας σέ κάθε τίμια αναζήτηση της αλήθειας τού γένους μας σε κάθε τύπο και σε κάθε καιρό. Η επιλογή υπέρ τού ενός ή τού άλλου αποτελεί προσωπική επιλογή καθενός μας και συλλογική ευθύνη όλων μας.
ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΕΓΖΟΣ
1. Τ. Παπατσώνης, Άσκηση στον Άθω, Αθήνα 1963 (1984), 14.
2. Λ. Μπράνγκ, Το Μελλον τού Ελληνισμού στον Ιδεολογικό Κόσμο τού Α. Μακράκη, Αθήνα 1997, 111: "Ο Μακράκης ... αναδεικνύεται τελικά αντι-ησυχαστικός".
3. Α. Παπαδιαμάντης, Άπαντα (επιμ.), Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, 5 τομοι, Αθήνα 1981-1988, τομ. Ε?, σελ. 330. Πρβλ. τον σχολιασμό τού Ζ. Λορεντζάτου, Μελέτες, Αθήνα 1994, τομ. Α?, σελ. 235-258.
4. Στο ίδιο.
5. Παπαδιαμάντης, ό.π., Β?, 498-499.
6. Παπαδιαμάντης, ό.π., Ε?, 330.
7. Εύστοχα κάνει λόγο για τον "ορθόδοξο προτεσταντισμό" τού Μακράκη ο π. Θεόκλητος Διονυσιάτης (στο Μπράνγκ, ό.π., 30 και 28-30, όπου καταχώριση της αντιμακρακικής τοποθέτησης τού π. Φιλοθέου Ζερβάκου).
8. Παπαδιαμάντης, ό.π., Δ?, 148.
9. Παπαδιαμάντης, ό.π., Ε?, 163.
10. Παπαδιαμάντης, ό.π., Ε?, 165. Πρβλ. παλαιότερη μελέτη μας: Μ. Μπέγζος, "Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Απόστολος Μακράκης: "Αειπλάνητος Διδάχος" ή "Κοσμοκαλόγερος"; Νέα Κοινωνιολογία, τχ. 27 (Άνοιξη 1999), 32-42 πού αφορμηθηκε από προφορική υπόδειξη τού ποιητη Δημητρη Κοσμόπουλου για την αντιστικτική σχέση Παπαδιαμάντη-Μακράκη.
11. Πρβλ. Μπράνγκ, ό.π., 313επ., ιδ. 327 όπου διασύνδεση τού μακρακισμού με τις μετέπειτα παραεκκλησιαστικές οργανώσεις ("Αδελφότητες Θεολόγων") στην ελλαδική εκκλησία με πρωτεργάτη τον αρχιμανδρίτη π. Ευσέβιο Ματθόπουλο (1849-1929), αρχικά οπαδό τού Απ. Μακράκη και μετά (μετα την αποσκίρτησή του από τον μακρακισμό) ιδρυτή της "Ζωής" (1907). Πρβλ. Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, Αθήνα 1992, 348] επ., 359: "Η πρώτη εξωεκκλησιαστική οργάνωση στην Ελλάδα ιδρύεται τον Σεπτέμβριο τού 1976 από τον Απόστολο Μακράκη". Βλ. την διδακτορική διατριβή στο Τμημα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας τού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (με επιβλέποντα καθηγητή τον π. Θεόδωρο Ζήση) τού Εμμ. Καραγεωργούδη, Χριτσιανισμός και Πολιτική κατά τον Απόστολο Μακράκη, Θεσσαλονίκη 1992, ιδ. σελ. 107επ., όπου τεκμηριώνεται η "μακρακική" γενεαλόγηση τού κινήματος "Χριστιανική Δημοκρατία" και των οργανωσιακών πρωτοβουλιών τού Αυγουστίνου Καντιώτη.
12. Παπαδιαμάντης, ό.π., Ε?, 164.
13. Παπαδιαμάντης, ό.π., Γ?, 576.
14. Παπαδιαμάντης, ό.π., Δ?, 148.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου