Κριτική της Κριτικής Παιδαγωγικής:Τάσεις, Συγκλίσεις, Αποκλίσεις και Πρόσωπα
Ηλίας Γ. ΜατσαγγούραςΚαθηγητής Διδακτικής ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου ΑθηνώνΣαράντης Κ. Χέλμης
Με αφορμή το έργο του τιμώμενου Θ. Γέρου γύρω από το ρεύμα της Κριτικής Παιδαγωγικής, το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό στη χώρα μας τα χρόνια που ακολούθησαν τη μεταπολίτευση, επιχειρείται εδώ μια συνολική καταγραφή της ιστορικής και θεωρητικής διαδρομής τού ρεύματος και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που το διακρίνουν από άλλες σχολές παιδαγωγικής σκέψης. Βέβαια, μέσα στην ίδια την Κριτική Παιδαγωγική διακρίνονται διαφοροποιήσεις σε ό,τι αφορά τις θέσεις και τις προτεραιότητες των εκπροσώπων της και τις οποίες απεικονίζουμε σε ένα οργανωτικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσουμε και το δικό μας μοντέλο Κριτικού Εγγραμματισμού, που επιχειρεί να καταστήσει το μαθητή κριτικό αναγνώστη και αποκωδικοποιητή του γραπτού λόγου. Τέλος, αποτυπώνονται οι βασικότεροι άξονες της κριτικής που έχει δεχτεί η Κριτική Παιδαγωγική μέσα από τη διαχρονική αποτίμηση της εφαρμογής ανάλογων παιδαγωγικών μοντέλων, του επιστημονικού προβληματισμού και του κοινωνικο-ιστορικού συγκείμενου της σύγχρονης εποχής.
Ι. Θεόφραστος Γέρου και Κριτική Παιδαγωγική
Το ρόλο που έπαιξε κατά το πρώτο ήμισυ του 20
ου
αιώνα η Προοδευτική Παιδαγωγική στηνανανέωση της παιδαγωγικής σκέψης και της εκπαιδευτικής πράξης μπορούμε να πούμε ότι έπαιξε στοδεύτερο ήμισυ η Κριτική Παιδαγωγική, η οποία επικεντρώθηκε ιδιαίτερα στους σκοπούς και στιςδιαδικασίες της εκπαίδευσης, τους οποίους εξετάζει από κοινωνικοπολιτικής σκοπιάς. Βεβαίως, όπωςσε όλες τις παρόμοιες περιπτώσεις, εντός της Κριτικής Παιδαγωγικής έχουν όλες αυτές τις δεκαετίεςδιαμορφωθεί από επιμέρους ρεύματα σκέψης και με την αδιαμφισβήτητη συμβολή σημαντικώνπροσωπικοτήτων του χώρου επιμέρους σχολές και τάσεις, οι οποίες παρ΄όλα αυτά έχουν δύο κοινάστοιχεία, που αναφέρονται, αντίστοιχα, στο σκοπό και τη διαδικασία της εκπαίδευσης:Πρώτο, αναπροσανατολίζουν την εκπαίδευση, μεταφέροντας την έμφασή της από το άτομοστον πολίτη, από το «πώς» και το «τι» στο «γιατί» και το «για ποιους» της διδασκαλίας, από τομικρο-επίπεδο της σχολικής τάξης στο μακρο-επίπεδο του σχολικού συστήματος. Απώτερος σκοπόςόλων αυτών είναι η χειραφέτηση του ατόμου και η ανασυγκρότηση της κοινωνίας.Δεύτερο, προτάσσουν ως πρώτιστο παιδαγωγικό μέσον το στοιχείο της κριτικής, το οποίοαξιοποιούν συστηματικά, για να αναδείξουν και να επανεξετάσουν τις υπόρρητες παραδοχές πουκαθορίζουν τον προσωπικό και το δημόσιο βίο, καθώς και τις σχέσεις κοινωνίας και σχολείου, γνώσηςκαι εξουσίας.
1
Η εισήγηση που ετοιμάστηκε και παρουσιάστηκε από τον Ηλία Γ. Ματσαγγούρα στην ημερίδα της 10
ης
Νοεμβρίου 2007 έλαβε την παρούσα μορφή με τη σημαντική συμμετοχή του Σαράντη Κ. Χέλμη, ισότιμου συν-συγγραφέα.
1
Κεντρικό σημείο διαφοροποίησης των επιμέρους τάσεων της Κριτικής Παιδαγωγικής αποτελεί ο βαθμός στον οποίο προχωρούν από την κριτική συνειδητοποίηση των πάσης φύσεως σχέσεων και υπορρήτων εξαρτήσεων στην κοινωνική δράση για τη χειραφέτηση και την ανασυγκρότηση.Στη χώρα μας από τους πρώτους που έκαναν λόγο για την Κριτική Παιδαγωγική ήταν οτιμώμενος Θεόφραστος Γέρου, ο οποίος την αξιοποίησε από τη μεταπολίτευση και μετά ως πλαίσιοανάλυσης της εκπαιδευτικής κατάστασης στη χώρα μας, αλλά και διαμόρφωσης προτάσεωνεκπαιδευτικής πολιτικής, όπως φαίνεται στα έργα του
Αντιδημοκρατική Εκπαίδευση
(1975) και
Εκπαιδευτική Πολιτική
(1981).Συστηματοποιημένα παρουσιάζει τις βασικές του θέσεις για την Κριτική Παιδαγωγική στηνεισαγωγή που έγραψε στο βιβλίο του Paulo Freire,
Η Παιδαγωγική του Καταπιεζόμενου (1974),
με τηνοποία κάνει γνωστές στο ελληνικό εκπαιδευτικό κοινό τις βασικές ιδέες και πρακτικές του μεγάλουθεωρητικού της Κριτικής Παιδαγωγικής. Αργότερα, το 1988 ο Θεόφραστος Γέρου εκδίδει με τοντίτλο
Κριτική Παιδαγωγική
στην παιδαγωγική σειρά που επιμελείται ο Π. Ξωχέλλης μία μικρήσυλλογή ανεξάρτητων άρθρων, όπου μεταξύ άλλων εξηγεί την έννοια της Κριτικής Παιδαγωγικής και αξιοποιεί τους όρους της για να προσεγγίσει επίκαιρα θέματα της ελληνικής εκπαίδευσης (βλ. και Γέρου 1978˙1985).
ΙΙ. Προσανατολισμοί της εκπαίδευσης
Δύο από τα κεντρικότερα ερωτήματα που αφορούν τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης είναι (α) αν πρέπει να υπηρετεί πρωτίστως το παιδί ως άτομο ή το κοινωνικό σύνολο και (β) αν υπάρχει τρόπος αρμονικής σύνθεσης των ατομο-κεντρικών και των κοινωνιο-κεντρικών επιδιώξεων τηςεκπαίδευσης, δεδομένου ότι οι ατομο-κεντρικοί σκοποί επιδιώκουν να αναπτύξουν ακώλυτα τιςπροσωπικές κλίσεις και δυνατότητες κάθε ατόμου, ενώ οι κοινωνιο-κεντρικοί να εντάξουν όλα ταάτομα σε κοινές νόρμες.Σε σχέση με τα θεμελιώδη αυτά ερωτήματα έχουν αναπτυχθεί πέντε ευρύτερες σχολέςπαιδαγωγικής σκέψης και πράξης, εκ των οποίων οι τρεις εκφράζουν τον ατομοκεντρικόπροσανατολισμό και οι δύο τον κοινωνιοκεντρικό προσανατολισμό της εκπαίδευσης (βλ. Σχήμα 1).Οι ατομοκεντρικοί προσανατολισμοί έχουν ως σημείο αναφοράς την ανθρώπινη ψυχολογίακαι αποβλέπουν να διασφαλίσουν στο άτομο ισορροπημένες σχέσεις με τον εαυτό του και τοπεριβάλλον του. Οι τρεις ατομοκεντρικοί προσανατολισμοί εκφράζονται στην παιδαγωγική σκέψη ωςεκπαιδευτικά ιδεώδη, τα οποία έχουν σαφή θεωρητική υποδομή και συγκεκριμένους εκφραστές (βλ.και Ξωχέλλης 1997:50-51): (α) Το ατομικιστικό ιδεώδες, το οποίο απηχεί ις θέσεις του Rousseau και το οποίο επικράτησεμετά το Διαφωτισμό κυρίως μέσα από τα κινήματα της Νέας Αγωγής των αρχών του 20
ου
, ταυτίζει τηνανθρώπινη πληρότητα με τη γνώση, την κατανόηση και τον έλεγχο της πραγματικότητας και τηδιανοητική δημιουργικότητα.(β) Το κοινωνιοκρατικό ιδεώδες, το οποίο έχει τις ρίζες του στον
πολίτη
της πλατωνικής και αριστοτελικής σκέψης. Προκρίνει την αποτελεσματικότητα του ατόμου μέσα στο ιδιωτικό και κοινωνικο-πολιτικό γίγνεσθαι, ώστε να εξασφαλιστεί η κοινωνική καταξίωση και η ατομικήευδαιμονία. Τέλος,(γ) Το ανθρωπιστικό ιδεώδες, το οποίο αντιπαραθέτει στα δύο προηγούμενα την αξία του ναεπιδιώκει κανείς την πνευματική ολοκλήρωσή του, η οποία επέρχεται μέσα από την ικανοποίηση των υπαρξιακών αναζητήσεων, την ανάπτυξη των ατομικών κλίσεων, την καλλιέργεια όλων των τομέωντης προσωπικότητας και τη μύηση στα θεμελιώδη στοιχεία του πολιτισμού.Οι κοινωνιοκεντρικές επιδιώξεις, από την άλλη πλευρά, έχουν ως σημείο αναφοράς τοευρύτερο κοινωνικό σύνολο, αποβλέπουν στην εξασφάλιση ιδανικών κοινωνικο-πολιτικών συνθηκώνκαι εκφράζονται μέσα από τις ακόλουθες υποκατευθύνσεις – θεωρίες:2
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου